بوقناق چیست؟ و تاثیر آن بر قند خون و دیابت چگونه است؟
دیابت یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن در جهان است که به دلیل اختلال در تولید یا عملکرد انسولین، منجر به افزایش قند خون می‌شود. در کنار روش‌های درمانی مدرن، استفاده از گیاهان دارویی در طب سنتی به‌عنوان مکملی برای کنترل قند خون و بهبود علائم دیابت مورد توجه قرار گرفته است. این مقاله به بررسی گیاه بوقناق و سایر گیاهان دارویی مؤثر بر دیابت و تنظیم قند خون، با استناد به منابع معتبر طب سنتی و مطالعات علمی، می‌پردازد.
1. گیاه بوقناق (Eryngium billardieri)
بوقناق، که در طب سنتی با نام‌هایی چون «باباخازن»، «چرخه»، «شوکة البیضا» و «قرصعنه» شناخته می‌شود، گیاهی علفی و خاردار از خانواده چتریان (Apiaceae) است که در مناطق کوهپایه‌ای ایران، از جمله آذربایجان، همدان، کردستان و دامنه‌های البرز و زاگرس یافت می‌شود. این گیاه به دلیل وجود ماده‌ای به نام اینولین، که شباهتی به کنگر فرنگی دارد، به «کنگر فرنگی وحشی» نیز معروف است.
خواص بوقناق در کنترل دیابت
بوقناق به دلیل تأثیر بر فعال‌سازی سلول‌های پانکراس و تحریک ترشح انسولین، یکی از برجسته‌ترین گیاهان دارویی برای کاهش قند خون در بیماران دیابتی، به‌ویژه دیابت نوع دوم، محسوب می‌شود. عرق بوقناق، که از ریشه و میوه این گیاه تهیه می‌شود، به دلیل داشتن ترکیباتی نظیر فنول‌ها، اسیدهای چرب غیراشباع، فلاونوئیدها، ساپونین و اینولین، میتواند به کاهش مقاومت به انسولین و بهبود متابولیسم گلوکز کمک کند.
- مکانیسم اثر: بوقناق با فعال‌سازی لوزالمعده (پانکراس)، تولید انسولین را افزایش داده و به کاهش قند خون کمک می‌کند. همچنین، این گیاه با پاکسازی کبد و بهبود فعالیت آنزیمی کبد، به تنظیم متابولیسم قند و چربی کمک می‌کند.
- روش مصرف:
- عرق بوقناق: به‌طور معمول، مصرف 2 تا 4 استکان (100 سی‌سی) در روز توصیه می‌شود. در مواردی که قند خون ناشتا بالای 200 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر است، مصرف هر 4 ساعت یک استکان پیشنهاد شده است.
- دمنوش بوقناق: یک قاشق چای‌خوری از گیاه خشک‌شده یا یک تی‌بگ در یک لیوان آب جوش به مدت 20 دقیقه دم‌کشیده و مصرف می‌شود.
- سایر فواید: بوقناق علاوه بر دیابت، برای پاکسازی کبد، درمان کم‌خونی، کاهش کلسترول و تری‌گلیسرید، بهبود عملکرد گوارشی، کاهش نفخ و درمان بیماری‌های کلیوی و مثانه نیز مفید است.
- شرکت هیلر گلوبال توانسته فرآورده ای بسیار عالی را با ترکیب کردن این گیاه خاص و البته ژل رویال خالص پایدار شده ،ایجاد کند که میتواند علاوه بر تاثیرات بسیار زیادش در سلامت عمومی بدن ، بر تنظیم قند خون نیز تاثیر گذار باشد،اگر چه این محصول دارو نیست اما مکملی بسیار مناسب است که میتواند بدون عوارض خاصی مورد مصرف قرار بگیرد
هشدارها و عوارض
- مصرف بیش‌ازحد بوقناق ممکن است باعث افت فشار خون و احساس بی‌حالی شود. توصیه می‌شود همراه با خرما یا عسل مصرف شود تا از افت شدید قند خون جلوگیری شود.
- مصرف بوقناق در دوران بارداری و شیردهی توصیه نمی‌شود، زیرا ممکن است باعث سقط جنین یا کاهش شیر مادر شود.
- مصرف همزمان با داروهای شیمیایی کاهنده قند خون ممکن است باعث افت شدید قند خون شود و باید با مشورت پزشک انجام شود.
2. سایر گیاهان دارویی مؤثر بر دیابت
علاوه بر بوقناق، گیاهان دارویی دیگری نیز در طب سنتی برای کنترل قند خون و مدیریت دیابت توصیه شده‌اند. در ادامه به چند نمونه از این گیاهان، که در منابع معتبر ذکر شده‌اند، اشاره می‌کنیم:
الف) شنبلیله (Trigonella foenum-graecum)
شنبلیله یکی از گیاهان دارویی با طبع گرم و خشک است که به دلیل داشتن فیبر، اسیدهای آمینه و ساپونین‌ها، در کاهش قند خون، کلسترول و تری‌گلیسرید مؤثر است.
- مکانیسم اثر: فیبر موجود در دانه‌های شنبلیله جذب گلوکز در روده را کاهش داده و اسیدهای آمینه آن تولید انسولین را تحریک می‌کنند.
- روش مصرف: دوز روزانه 15 تا 50 گرم پودر دانه چربی‌زدایی‌شده توصیه می‌شود. می‌توان آن را به‌صورت پودر در غذا یا به‌صورت دمنوش مصرف کرد.
- هشدار: مصرف بیش‌ازحد ممکن است باعث ناراحتی گوارشی یا افت قند خون شود.
ب) کاسنی (Cichorium intybus)
کاسنی گیاهی خود رو یا کشت‌شده در ایران است که از برگ، ریشه و عرق آن برای کاهش قند خون استفاده می‌شود.
- مکانیسم اثر: اینولین موجود در کاسنی به تنظیم قند خون کمک کرده و به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی، از عوارض دیابت مانند آسیب‌های کبدی و کلیوی پیشگیری می‌کند.
- روش مصرف: عرق کاسنی یا دمنوش ریشه و برگ آن به‌صورت روزانه قابل استفاده است.
- هشدار: افراد با طبع سرد باید با احتیاط مصرف کنند، زیرا کاسنی طبع سرد دارد.
ج) هندوانه ابوجهل (Citrullus colocynthis)
این گیاه، که به خانواده خیارها تعلق دارد، به دلیل داشتن گلوکوزید تلخ (کولوسنتین) در طب سنتی برای کاهش قند خون تجویز می‌شود.
- مکانیسم اثر: ترکیبات فعال آن متابولیسم گلوکز را بهبود می‌بخند.
- هشدار: این گیاه بسیار سمی است و مصرف خودسرانه آن میتواند باعث اسهال خونی، آسیب معده و حتی مرگ شود. مصرف آن باید تحت نظر پزشک باشد.
د) دارچین (Cinnamomum verum)
دارچین به دلیل داشتن پلی‌فنول‌ها و کروم، حساسیت به انسولین را بهبود داده و جذب قند را کاهش می‌دهد.
- روش مصرف: افزودن 1 تا 2 گرم پودر دارچین به غذا یا نوشیدنی‌ها در روز توصیه می‌شود.
- هشدار: مصرف بیش‌ازحد ممکن است باعث تحریک معده یا تداخل با داروهای کاهنده قند خون شود.
3. نکات مهم در استفاده از گیاهان دارویی
- اصلاح سبک زندگی: گیاهان دارویی به‌تنهایی نمی‌توانند دیابت را درمان کنند. رژیم غذایی مناسب، ورزش منظم و مدیریت استرس از عوامل کلیدی در کنترل دیابت هستند.
- مشورت با پزشک: قبل از مصرف گیاهان دارویی، به‌ویژه در صورت استفاده از داروهای شیمیایی، باید با پزشک مشورت شود تا از تداخلات دارویی جلوگیری شود.
- کیفیت محصول: عرقیات و دمنوش‌های گیاهی باید از مراکز معتبر تهیه شوند، زیرا کیفیت پایین ممکن است اثربخشی را کاهش دهد.
نتیجه‌گیری
گیاه بوقناق به دلیل خواص منحصربه‌فرد خود در فعال‌سازی پانکراس، افزایش ترشح انسولین و پاکسازی کبد، یکی از مؤثرترین گیاهان دارویی برای کنترل دیابت، به‌ویژه نوع دوم، محسوب می‌شود. سایر گیاهان مانند شنبلیله، کاسنی، هندوانه ابوجهل و دارچین نیز می‌توانند به‌عنوان مکمل‌های طبیعی در کنار اصلاح سبک زندگی به مدیریت قند خون کمک کنند. بااین‌حال، استفاده از این گیاهان باید با احتیاط و تحت نظر متخصص انجام شود تا از عوارض احتمالی جلوگیری گردد. تحقیقات علمی بیشتری برای تأیید اثربخشی و ایمنی این گیاهان مورد نیاز است، اما شواهد طب سنتی و تجربیات بالینی نشان‌دهنده پتانسیل بالای آن‌ها در بهبود کیفیت زندگی بیماران دیابتی است.
منابع:
- منابع طب سنتی و مطالعات گیاه‌شناسی از وب‌سایت‌های معتبر مانند jahaneshimi.com، namnak.com، kebnanews.ir و yjc.ir.
- تحقیقات انجام‌شده توسط پژوهشگران طب سنتی مانند دکتر محمد دریایی و استاد بدریان.
